Soạn bài Thuật ngữ

So sánh cách giải thích về muối và nước ta thấy:

- Cách giải thích ở phần a là dựa trên những đặc tính vật lý bên ngoài có thể quan sát bằng mắt hoặc nếm được của muối và nước

- Cách giải thích ở phần b dựa trên những phân tích, nghiên cứu trong chuyên ngành Hóa học. Để có thể giải thích theo cách này, người đọc và người nghe phải có trình độ am hiểu nhất định trong ngành hóa học.

=> Cách giải thích ở phần b không thể hiểu được nếu thiếu kiến thức về hóa học.

Những thuật ngữ trong mục I.2 ở trên không còn ý nghĩa nào khác.

Muối ở ví dụ b có sắc thái biểu cảm. Bởi trong ví dụ a, muối chỉ có một nghĩa duy nhất, được dùng trong khoa học. Còn trong ví dụ b muối có hai nghĩa, vừa chỉ muối ăn, vừa chỉ những nỗi vất vả, đắng cay mà con người đã trải qua nên nó chứa sắc thái biểu cảm.

- Lực là tác dụng đẩy, kéo của vật này lên vật khác. (Vật lí).

- Xâm thực là hiện tượng làm hủy hoại dần dần lớp đất phủ trên mặt đất do các tác nhân: gió, băng hà, nước chảy,… (Địa lí).

- Phản ứng hóa học là hiện tượng trong đó sinh ra chất mới. (Hóa học).

- Trường từ vựng là tập hợp những từ có ít nhất một nét chung về nghĩa. (Ngữ văn).

- Di chỉ là nơi có dấu vết cư trú và sinh sống của người xưa. (Lịch sử)

- Thụ phấn là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với đầu nhụy. (Sinh học).

- Lưu lượng là lượng nước chay qua mặt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ. Đơn vị đo: m3/s. (Địa lí)

- Trọng lực là lực hút trái đất. (Vật lí).

- Khí áp là sức ép của khí quyển lên bề mặt trái đất. (Địa lí).

- Đơn chất là những chất do một nguyên tố hóa học cấu tạo nên. (Hóa học).

- Thị tộc phụ hệ là thị tộc theo dòng họ người cha, trong đó nam có quyền hơn nữ. (Lịch sử).

- Đường trung trực là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm giữa của đoạn ấy. (Toán học).

Trong đoạn trích này, từ điểm tựa không được sử dụng như một thuật ngữ mà được dùng với tư cách là ngôn ngữ nghệ thuật, điểm tựa ở đây đển chỉ nơi làm chỗ dựa cho hoạt động cách mạng.

- Trường hợp a từ “hỗn hợp” được dùng như một thuật ngữ. Trường hợp b, từ “hỗn hợp”: dùng như một từ thông thường.

- Đặt câu có từ hỗn hợp theo nghĩa thông thường:

Mẻ lưới vừa được kéo lên là hỗn hợp của các loại cá tôm.

- Định nghĩa thuật ngữ “cá” theo xác định về sinh học:

Cá là lớp động vật có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây và thở bằng mang.

- Theo nghĩa thông thường của người Việt:

Cá được hiểu là những sinh vật sống dưới nước có xương sống. Vì vậy những loài như cá heo, cá voi mặc dù thở bằng phổi, được xếp vào lớp thú nhưng chúng ta vẫn gọi là "cá".

Thuật ngữ "thị trường" xuất hiện hai khái niệm khác nhau nhưng không vi phạm nguyên tắc một thuật ngữ - một khái niệm do đây hiện tượng đồng âm khác nghĩa, chúng cũng không cùng một chuyên ngành khoa học nên cũng không cùng một hệ thống thuật ngữ.

So sánh cách giải thích về muối và nước ta thấy:

Cách giải thích ở câu a dựa trên những đặc tính bên ngoài, còn giải thích ở câu b dựa trên những kiến thức trong ngành Hóa học. Nếu thiếu kiến thức Hóa học chúng ta sẽ không hiểu được cách giải thích theo câu b.

a. Em đã học các định nghĩa đã cho lần lượt ở các bộ môn: Địa lý, Hóa học, Ngữ văn và Toán học

 b. Từ in đậm chủ yếu được dùng trong loại văn bản nào?

Những thuật ngữ này chủ yếu xuất hiện và sử dụng trong các văn bản khoa học và công nghệ (nghiên cứu, thuyết minh,…).

Những thuật ngữ trong mục I.2 ở trên không còn ý nghĩa nào khác.

Muối ở ví dụ b có sắc thái biểu cảm.

Các thuật ngữ và lĩnh vực của chúng lần lượt là:

- Lực: Vật lý

- Xâm thực: Địa lý

- Phản ứng hóa học: Hóa học

- Trường từ vựng: Văn học

- Di chỉ: Lịch sử

- Thụ phấn: Sinh học

- Lưu lượng: Địa lý

- Trọng lực: Vật lý

- Khí áp: Địa lý

- Đơn chất: Hóa học

- Thị tộc phụ hệ: Lịch sử

- Đường trung trực: Toán học

Từ điểm tựa trong đoạn thơ này không được dùng như một thuật ngữ trong Vật lí bởi điềm tựa ở đây được hiểu là chỗ dựa cho cách mạng, cho lịch sử.

- Từ hỗn hợp trong câu a dùng theo cách là một thuật ngữ, trường hợp b là từ ngữ thông thường.

- Đặt câu với từ hỗn hợp:

Túi kẹo của bà chứa hỗn hợp của rất nhiều hương vị như cam, đào, ổi, kiwi,...

- Định nghĩa từ cá theo sinh học: Cá là lớp động vật có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây và thở bằng mang.

- Theo cách hiểu thông thường của người Việt thì cá chỉ là các sinh vật sinh sống dưới nước và có xương sống.

Trường hợp này không vi phạm nguyên tắc một thuật ngữ - một khái niệm bởi đây là hiện tượng đồng âm khác nghĩa, chúng thuộc hai ngành khoa học khác nhau nên hệ thống thuật ngữ cũng khác nhau.

So sánh cách giải thích về muối và nước ta thấy:

- Cách giải thích ở câu a chỉ dựa theo những đặc tính vật lý bên ngoài mà chúng ta thường thấy (hình dáng, màu sắc, nguồn gốc, mùi vị,...). Đây là cách giải thích mang tính chất cảm tính, kinh nghiệm sống.

- Cách giải thích ở câu b dựa theo đặc tính bên trong của sự vật (thành phần cấu tạo, mối liên kết giữa các thành phần đó). Các đặc tính này không thể nhận biết được bằng mắt thường hay kinh nghiệm mà phải có những nghiên cứu phân tích chuyên sâu trong ngành hóa học.

=> Cách giải thích ở phần b không thể hiểu được nếu thiếu kiến thức về hóa học.

a. Em đã học các định nghĩa đã cho ở các bộ môn:

- Thạch nhũ là thuật ngữ ở trong bộ môn Địa lí.

- Ba- dơ là thuật ngữ dùng ở bộ môn Hóa học.

- Ẩn dụ là thuật ngữ dùng ở bộ môn Ngữ văn.

- Phân số thập phân là thuật ngữ ở trong bộ môn Toán học.

 b. Từ in đậm chủ yếu được dùng trong loại văn bản nào?

Những thuật ngữ này chủ yếu xuất hiện và sử dụng trong các văn bản khoa học và công nghệ (nghiên cứu, thuyết minh,…).

Các thuật ngữ ở mục I.2 chỉ có một nghĩa và không còn cách định nghĩa nào khác do những thuật ngữ này được sử dụng trong các văn bản khoa học nên chúng chỉ được giải thích bằng một khái niệm duy nhất và khái niệm đó có tính chính xác và khái quát cao.

- Muối trong ví dụ a đơn thuần chỉ là một thuật ngữ được dùng trong văn bản khoa học, từ "muối" ở đây chỉ là muối, không còn nghĩa nào khác

- Muối trong ví dụ b được hiểu theo nhiều nghĩa, vừa là muối ăn, vừa chỉ những khó khăn, gian khổ trong cuộc đời; cũng có thể chỉ tình cảm ân nghĩa mặn nồng nên nó mang sắc thái biểu cảm.

- Lực là tác dụng đẩy, kéo của vật này lên vật khác. (Vật lí).

- Xâm thực là hiện tượng làm hủy hoại dần dần lớp đất phủ trên mặt đất do các tác nhân: gió, băng hà, nước chảy,… (Địa lí).

- Phản ứng hóa học là hiện tượng trong đó sinh ra chất mới. (Hóa học).

- Trường từ vựng là tập hợp những từ có ít nhất một nét chung về nghĩa. (Ngữ văn).

- Di chỉ là nơi có dấu vết cư trú và sinh sống của người xưa. (Lịch sử)

- Thụ phấn là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với đầu nhụy. (Sinh học).

- Lưu lượng là lượng nước chay qua mặt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ. Đơn vị đo: m3/s. (Địa lí)

- Trọng lực là lực hút trái đất. (Vật lí).

- Khí áp là sức ép của khí quyển lên bề mặt trái đất. (Địa lí).

- Đơn chất là những chất do một nguyên tố hóa học cấu tạo nên. (Hóa học).

- Thị tộc phụ hệ là thị tộc theo dòng họ người cha, trong đó nam có quyền hơn nữ. (Lịch sử).

- Đường trung trực là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm giữa của đoạn ấy. (Toán học).

Từ điểm tựa trong đoạn thơ này không được dùng như một thuật ngữ bởi:

Trong vật lí, điểm tựa là điểm cố định của một đòn bẩy nhờ đó mà lực tác động được truyền tới lực cản nhưng ở đoạn thơ của Tố Hữu, điểm tựa được hiểu là nơi dựa, chỗ dựa, nơi trao gửi niềm tin cho cách mạng, cho lịch sử dùng trong ngôn ngữ nghệ thuật.

Theo định nghĩa thuật ngữ của từ hỗn hợp trong Hóa học và theo nghĩa thông thường, ta có thể xác định:

- Hỗn hợp trong trường hợp a được dùng như một thuật ngữ (nhiều chất trộn lẫn vào nhau mà không tạo thành chất mới)

- Hỗn hợp trong trường hợp b được dùng như một từ thông thường (buổi biểu diễn gồm nhiều tiết mục khác nhau nhưng không tiết mục nào giống tiết mục nào).

Đặt câu với từ hỗn hợp dùng theo nghĩa thông thường: 

Các vận động viên bơi lội đang tranh tài ở nội dung 400m hỗn hợp nam.

- Định nghĩa thuật ngữ “cá” theo xác định về sinh học:

Cá là lớp động vật có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây và thở bằng mang.

- Theo nghĩa thông thường của người Việt:

Cá được hiểu là những sinh vật sống dưới nước có xương sống. Vì vậy những loài như cá heo, cá voi mặc dù thở bằng phổi chứ không có mang, được xếp vào lớp thú nhưng chúng ta vẫn gọi là "cá".

Về nguyên tắc, trong một lĩnh vực khoa học, công nghệ nhất định mỗi thuật ngữ chỉ biểu thị một khái niệm và ngược lại một khái niệm chỉ được biểu thị bằng một thuật ngữ.

Từ "thị trường" trong hai trường hợp này được định nghĩa khác nhau không tuân theo nguyên tắc ở trên nhưng vẫn không vi phạm nguyên tắc một thuật ngữ do chúng là hiện tượng đồng âm nhưng khác nghĩa. Theo yếu tố Hán Việt, từ "thị" vừa có nghĩa là chợ (ví dụ như siêu thị, thị hiếu,...), lại còn một nghĩa khác là thấy (cận thị, viễn thị,...). Hơn nữa, chúng thuộc hai ngành khoa học khác nhau nên hai hệ thống thuật ngữ cũng sẽ không giống nhau.

Xem tiếp: SOẠN BÀI MIÊU TẢ TRONG VĂN BẢN TỰ SỰ