Soạn bài Những câu hát than thân

Mộtsố bài ca dao mà trong đó người nông dân thời xưa thường mượn hình ảnh con cò để diễn tả cuộc đời, thân phận của mình:

Con cò mà đi ăn đêm

Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao

Ông ơi, ông vớt tôi nao,

Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng

Có xáo thì xáo nước trong,

Đừng xáo nước đục đau lòng cò con.

- Trời mưa

Quả dưa vẹo vọ

Con ốc nằm co

Con tôm đánh đáo

Con cò kiếm ăn.

- Con cò lặn lội bờ sông

Gánh gạo dưa chồng tiếng khóc nỉ non.

Sở dĩ người nông dân hay mượn hình ảnh con cò để nói về mình, vì:

- Con cò thường kiếm ăn nơi đồng ruộng, cho nên hình ảnh con cò thường gần gũi với người nông dân.

- Con cò cũng chịu khó, vất vả lặn lội kiếm sống. Nó có nhiều đặc điểm giống cuộc đời, phẩm chất của người nông dân.

*Dùng phương pháp ẩn dụ, dùng hình ảnh con cò để nói về cuộc đời con người và sử dụng rất nhiều biện pháp nghệ thuật khác.

- Từ láy "lận đận" và thành ngữ "lên thác xuống ghềnh" làm cho nỗi cơ cực và vất vả của cuộc đời cò tăng lên gấp bội lần.

- Biện pháp đối lập: Đây là đặc trưng nổi bật của bài ca dao này, xuất hiện ở cả 4 dòng thơ

+ Nước non >< một mình đối lập giữa cái mênh mông rộng lớn và cái nhỏ bé cô đơn, lẻ loi của thân cò.

+ Thân cò >< thác ghềnh; lên >< xuống đối lập giữa cái nhỏ bé yếu ớt của thân cò và sự dữ dội khốc liệt của thiên nhiên.

+ Bể kia đầy >< ao kia cạn thái cực của tạo hóa đầy – vơi. Bể kia đã rộng lại còn đầy, còn chiếc ao kia nơi cò kiếm ăn hằng ngày đã bé lại còn cạn.

- Câu hỏi tu từ (hai câu cuối) là lời than thở của thân cò – lời than, lời hỏi không có lời giải đáp.

* Nội dung than thân phản kháng:

- Than thân: Người nông đã dùng hình ảnh thân cò để nói lên sự đắng cay, cơ cực, vất vả, gian truân của cuộc đời mình.

- Phản kháng: Câu hỏi tu từ ở cuối bài ca dao còn thể hiện thái độ bất bình phản kháng đối với kẻ đã làm cho người nông dân phải lận đận, lên thác, xuống ghềnh. Ai ở đây chính là giai cấp phong kiến, thống trị lúc bấy giờ.

- Nội dung bài 2 là lời của người lao động tỏ sự đồng cảm đối với những người cùng khổ. “Thương thay” là tiếng than biểu hiện sự thương cảm, xót xa.

Từ “thương thay” được lặp lại bốn lần mang nhiều sắc thái ý nghĩa:

- Mỗi lần lặp lại là một nỗi xót thương đối với những người lao động nghèo khổ, đó cũng là lời than vãn cho thân phận mình. Mỗi lần lặp lại “thương thay” dường như nỗi xót thương ấy thêm thấm sâu tận tấm lòng.

- Sự lặp lại từ này nhiều lần còn bao hàm ý nghĩa rộng hơn: Nỗi xót xa cho tất cả những người dân thấp cổ bé họng phải chịu nhiều oan ức.

- Nhận xét chung: Hình ảnh những con vật nhỏ bé, bèo bọt: "con tằm", "lũ kiến", "chim hạc", "con cuốc" dùng để ẩn dụ về cuộc đời cơ cực, nhọc nhằn của người lao động.

- Hình ảnh cụ thể.

+ "Con tằm": Tằm ăn lá dâu, rồi từ ruột nó, người ra lấy ra những sợi tơ vàng làm nên những tấm vải rất đẹp, rất quý, tơ bị rút hết thì mạng sống của tằm cũng chấm dứt

⟹Hình ảnh con tằm là ẩn dụ về người lao động bị giai cấp thống trị bóc lột, bòn rút sức lao động cạn kiệt đến tận gan ruột, đến chết để làm giàu cho chúng.

+ "Lũ kiến": hàm nghĩa chỉ số đông – "li ti" rất bé nhỏ, thường bị coi thường, chẳng đáng gì. Bé thế ăn chẳng là bao, thế mà suốt ngày đi kiếm ăn

⟹Đó là hình ảnh ẩn dụ về những người lao động thấp cổ bé họng trong xã hội cũ suốt đời suốt kiếp nai lưng quần quật làm việc vất vả ngược xuôi mà vẫn không đủ sống, vẫn cứ đói nghèo.

+ "Chim hạc" cánh chim bay mỏi không có nơi đứng.

⟹Hình ảnh ẩn dụ nói về cuộc đời phiêu bạt và những cố gắng vô vọng của người lao động trong xã hội cũ.

Một số bài ca dao mở đầu bằng cụm từ “Thân em”:

- Thân em như hạt mưa sa,

Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày.

- Thân em như giếng giữa đàng,

Người thanh rửa mặt, người phàm rửa chân.

- Thân em như tấm lụa đào,

Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai.

- Những bài ca dao thuộc chủ đề than thân, mở đầu bằng cụm từ “Thân em" thường nói về thân phận, nỗi khổ đau của người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Nỗi khổ lớn nhất là số phận bị phụ thuộc, không được quyền tự quyết định.

- Những bài ca dao trên thường giống nhau về mặt nghệ thuật: đều mở đầu bằng cụm từ “Thân em" đều dùng biện pháp so sánh để miêu tả thân phận và nỗi khổ của người phụ nữ.

- Nhận xét về hình ảnh so sánh:

+ Trái bần: vừa chua vừa chát, hơn nữa đã rụng – gợi ta liên tưởng những thân phận nghèo hèn lắm khổ đau – câu ca mang đậm màu sắc Nam Bộ.

+ Gió dập, sóng dồi: hình ảnh các thế lực đen tối hợp lực vào nhau đè bẹp, nhấn chìm cuộc sống của những con người lương thiện.

- Nỗi khổ người phụ nữ: Qua bài ca dao ta thấy được người phụ nữ trong xã hội phong kiến dật dờ, trôi nổi, luôn gặp những khổ đau, bất hạnh.

Câu 1: Bài ca dao mượn hình ảnh con cò để diễn tả cuộc đời, thân phận người nông dân:

“Cái cò đi đón cơn mưa

Tối tăm mù mịt ai đưa cò về

Cò về thăm quán cùng quê

Thăm cha, thăm mẹ, cò về thăm anh”.

“Cái cò lặn lội bờ sông

Gánh gạo nuôi chồng tiếng khóc nỉ non”

II. Soạn bài siêu ngắn: Những câu hát than thân

Về nghệ thuật: nghệ thuật đối lập giữa các hình ảnh, sử dụng từ láy “lận đận”, nhiều hình ảnh, từ ngữ miêu tả hình dáng và số phận của con cò “một mình, thân cò”

Ngoài nội dung than thân, bài ca còn có nội dung tố cáo xã hội phong kiến bất công.

Câu 3: Cụm từ “thương thay” thể hiện sự đồng cảm, thương xót cho số phận

• Cụm từ được lặp lại 4 lần có tác dụng:
• Nhấn mạnh nỗi thương cảm, xót xa cay đắng của người nông dân.
• Có nghĩa kết nối, phát triển, mở rộng và liên hệ những nỗi thương khác. 

Câu 4: Những nỗi thương thân của người lao động: 

Hình ảnh:  "con tằm", "lũ kiến", "chim hạc", "con cuốc" 

Các hình ảnh ẩn dụ: 

• Thương con tằm: thân phận bị bòn rút
• Thương lũ kiến: thân phận bé nhỏ
• Thương cho con hạc: cuộc đời phiêu bạt, khốn khó
• Thương cho con cuốc: thân phận thấp bé

Câu 5: Cụm từ “thân em” đế nói về những kiếp người, những thân phận nhỏ bé, cơ cực, cay đắng. Những bài ca dao mở đầu bằng cụm từ “thân em”

Thân em như hạt mưa sa

Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày.

Thân em như hạt mưa rào

Hạt rơi xuống giếng, hạt vào vườn hoa

Câu 6: Nhận xét về hình ảnh so sánh: 

• Trái bần: vừa chua vừa chát, sự nghèo khổ.
• Gió dập, sóng dồi: nhấn chìm cuộc sống của những con người lương thiện. 

=> Qua đó ta thấy những khó khăn, gian khổ, nguy hiểm của cuộc sống mà người phụ nữ phải đối mặt

- Một số bài ca dao sử dụng hình ảnh con cò

“Con cò mà đi ăn đêm

Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao”

  “Cái cò lặn lội bờ sông

  Gánh gạo đưa chồng tiếng khóc nỉ non

          Nàng về nuôi cái cùng con

      Để anh đi trẩy nước non Cao Bằng”

- Lý giải

+ Hình ảnh con cò xuất hiện gắn liền với nước non, đồng ruộng rất gần gũi và gắn bó với cuộc sống của người nông dân

+ Bản chất những câu hát trên cùng lột tả được những đặc tính riêng của cánh cò như chăm chỉ, chịu khó,… 

- Cánh cò ẩn dụ cho cuộc đời nhiều long đong lận đận, phải trải qua muôn vàn nỗi truân chuyên của người nông dân trong xã hội phong kiến

+ Thành ngữ cùng với với từ láy âm “lận đận” → khẳng định trực tiếp những chìm nổi cuộc đời mà cánh cò phải trải qua.

+ Thủ pháp tương phản: thân cò >< thác ghềnh, một mình >< nước non, xuống >< lên, ao cạn >< bể đầy → khắc họa sự bé nhỏ với kì vĩ, cánh cò lúc ấy càng Thủ pháp tương phản càng nhấn mạnh sự đối lập đến đáng thương tội nghiệp mà cánh cò phải chịu đựng

+ Câu hỏi tu từ → không nhằm mục đích hỏi đối tượng cụ thể nào cả mà chỉ như lời than thân trách phận của cánh cò yếu ớt, lẻ loi

-Bên cạnh việc than thân thì bài ca dao về cánh cò còn hướng tới vạch trần, tố cáo xã hội phong kiến tàn nhẫn đẩy con người đến bước đường cùng.

- Cụm từ “thương thay” là lời than trực tiếp và đầy đau xót về số phận của những con vật đáng thương.

- Vì sao lại lặp lại cụm từ này: Việc điệp đi điệp lại càng nhấn mạnh và khoét sâu hơn nỗi đau bi phẫn trong cuộc đời nhân vật. Niềm đau càng chồng chất niềm đau.

- Con tằm: Hình ảnh tằm nhả tơ là đại diện tiêu biểu nhất cho sự bòn rút tinh túy, sức lực. Tằm ăn dâu và nhả tơ cho đến khi hết đời tằm cũng giống như người lao động bị bòn rút tất cả những gì họ có để rồi chết trong kiệt sức.

- Lũ kiến: Kiến là loại động vật chăm chỉ bậc nhất, chúng nhẫn nại tha từng mẩu thức ăn về tổ. Đây là biểu tượng cho những con người cả một đời lao động chăm chỉ nhưng không thể khá giả lên được

- Hạc: cánh hạc biểu tượng cho cuộc đời phiêu du không biết đâu là bến bờ, tương lai vô định.

- Con cuốc: cuốc là loài vật có tiếng kêu da diết đến bi thương. Đó cũng là tiếng kêu vô vọng của những người lao động thấp cổ bé họng suốt đời bị lãng quên.

* Một số bài ca dao thể hiện motip đó

- Thân em như hạt mưa sa

Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày

- Thân em như hạt mưa rào

Hạt rơi xuống giếng, hạt vào vườn hoa

- Thân em như miếng cau khô

Kẻ thanh tham mỏng, người thô tham dày

- Thân em như giếng giữa đàng

Người khôn rửa mặt, người phàn rửa chân.

- Các bài ca dao trên nói về thân phận bấp bênh, vấp vả của người phụ nữ xưa.

- Nghệ thuật: Cấu trúc “Thân em…” so sánh với những hình ảnh trôi nổi, vô định gợi lên hình ảnh, thân phận người phụ nữ.

Hình ảnh người phụ nữ có cuộc sống vô định, và không đáng để quan tâm. Ví một người con gái như một loài quả dại, lại trôi nổi dập dềnh khắc họa cuộc đời bi đát của họ.