Soạn bài Tỏ lòng - Thuật Hoài (Phạm Ngũ Lão)

- So sánh câu thơ đầu trong nguyên tác chữ Hán với câu thơ dịch, ta thấy hai từ “múa giáo” chư­a thể hiện đư­ợc hết ý nghĩa của hai từ “hoành sóc”.

+ “Hoành sóc” là tư thế cầm ngang ngọn giáo mà trấn giữ non sông, gợi ra được hình ảnh người lính thời Trần trong tư thế hiên ngang , cầm ngọn giáo ngang hông. Từ ý nghĩa lẫn âm hư­ởng, từ “hoành sóc” đều tạo ra cảm giác kỳ vĩ và lớn lao hơn từ "múa giáo"

- Trong câu thơ đầu, con người xuất hiện trong bối cảnh và không gian rộng lớn, và chính vẻ đẹp của con người cũng mang tầm vóc là một con người vũ trụ, núi sông. Không gian mở theo chiều rộng và cả chiều cao khiến nó trở thành một không gian đa chiều, ta có chiều rộng của núi ":Giang sơn: và chiều cao của sao Ngưu thăm thẳm. Thời gian không phải đo bằng ngày bằng tháng mà đo bằng năm , không phải mới một năm mà đã mấy năm rồi (cáp kỉ thu). Con ngư­ời cầm cây trường giáo (cũng đo bằng chiều ngang của non sông), lại đư­ợc đặt trong một không gian, thời gian như­ thế thì thật là kỳ vĩ. Con ng­ười hiên ngang ấy mang tầm vóc của con ng­ười vũ trụ, non sông.

Câu thơ thứ hai

"Tam quân tì hổ khí thôn ngưu" được hiểu theo hai tầng nghĩa :

- Thứ nhất, ta có thể hiểu là “ba quân khí mạnh nuốt trôi trâu”. Nghĩa là quân đội nhà trần hừng hực khí thế đến nổi có thể nuốt được cả trâu - một con vật đại diện cho sức manh.

- Nhưng cũng có thể giải thích theo cách khác, với cách hiểu là: Ba quân hùng mạnh khí thế át sao Ngưu.

Có thể nói quân đội nhà Trần mạnh cả về trí và lực, không những nó có được đầy đủ binh hùng tướng mạnh mà còn có những vị đại tướng quân trí dũng song toàn (như: Trần Quốc Tuấn, Trần Quang Khải, Phạm Ngũ Lão, Trần Nhật Duật…).

Nợ công danh mà tác giả nói đến trong bài thơ có thể hiểu theo hai nghĩa:

- "Nợ" công danh là chí làm trai theo tinh thần Nho giáo: lập công, lập danh. Quan niệm lập công danh đã trở thành lý tưởng sống cao đẹp của trang nam nhi thời phong kiến. Lý tưởng này có tác dụng cổ vũ con người từ bỏ lối sống tầm thường, ích kỉ để sống có ý nghĩa với trời đất muôn đời. Công danh được xem là món nợ đời phải trả của kẻ làm trai.

- "Nợ" công danh là chưa hoàn thành nghĩa vụ với dân, với nước. Đặt trong hoàn cảnh xã hội lúc bấy giờ, chí làm trai là phải chống giặc ngoại xâm, cứu nước, cứu dân. Công danh sự nghiệp cá nhân, thống nhất với công danh, sự nghiệp chung của đất nước. Ước nguyện lập công danh của người anh hùng họ Phạm thể hiện ý thức, trách nhiệm với nhân dân, dân tộc.

=> Nợ công danh hay chí làm trai, hay ý thức trách nhiệm với dân, với nước của Phạm Ngũ Lão là một quan niệm sống cao đẹp, có ý nghĩa tích cực không chỉ đối với trang nam nhi thời phong kiến mà còn đối với cả con người ngày nay.

- Phạm Ngũ Lão “thẹn” vì chư­a có đ­ược tài năng m­ưu l­ược như­ Vũ Hầu Gia Cát Lư­ợng (Khổng Minh – đời Hán) để đem mưu lược ấy giúp dân cứu nước, ông thẹn vì trí lực của bản thân còn quá ít, quá khiêm tốn để có thể thực hiện nhiêm vụ khôi phục giang sơn, đất nước.

- Thẹn vì chưa có nhiều công lao lớn như Gia Cát Lượng.

Dù hiểu theo cách nào thì nỗi thẹn cũng làm ngời sáng nhân cách của Phạm Ngũ Lão. Nỗi thẹn ấy không làm con người trở nên nhỏ bé mà ngược lại nó càng thể hiện Phạm Ngũ Lão là một người có nhân cách cao đẹp. Nỗi thẹn ấy là nỗi thẹn vì một lí tưởng cao đẹp hướng về hạnh phúc và độc lập chung của cả dân tộc. Qua đó ta thấy được nỗi lòng yêu nước thương dân của tác giả. 

-Bài thơ "Tỏ lòng " đã khắc họa được vẻ đẹp hình thể và cả vẻ đẹp tâm hồn của người lính thời nhà . Hình ảnh con người được đặt ngang tầm vóc của vũ trũ, mang vẻ lẫm liệt, hào hùng. Bên cạnh đó học còn là những con người luôn sống hết mình vì lý tưởng chung, luôn muốn trả được "nợ công danh" với dân , với nước. Thế nên mỗi trang nam nhi thời ấy đều ý thức tạo nên sức mạnh tập thể, hết mình cống hiến. Đó cũng là lí do tạo nên một nhà Trần “bách chiến bách thắng” và hào khí Đông A mà sử sách mãi lưu danh.

- Thế hệ trẻ hôm nay học được ở bài thơ này một cách sống cống hiến của tiền nhân. Chúng ta học được cách nuôi dưỡng lí tưởng sống, những hoài bão của Phạm Ngũ Lão, một con người hết mình vì dân vì nước. Thế hệ trẻ ngày nay học được cách nuôi dưỡng đam mê, khát vọng cho thứ cao cả, đẹp đẽ.

Bố cục: 2 phần

• Phần 1. Hai câu đầu: Hình ảnh về khí thế hào hùng  của quân đội nhà Trần trong trận chiến.
• Phần 2. Hai câu sau: Bày tỏ nỗi lòng và chí hướng của nhà thơ.

So với cách sử dụng của từ" hoành sóc", từ "múa giáo" chưa thể hiện được âm hưởng hào hùng trong nguyên tác. Từ "hoành sóc" là tư thế hiên ngang cầm ngang ngọn giáo đối mặt với kẻ thù bảo vệ đất nước.

 Con người ở đây bao được bao trùm trong không gian rộng lớn của non sông, giang sơn, đất nước, mang tầm vóc vũ trụ. Chính không gian ấy mở ra khoảng thời gian trải dài vô tận "kháp kỉ thu".

 Hình ảnh con người trở lên kì vĩ đến lạ thường,  toát hết lên được tư thế hào hùng, mạnh mẽ ở con người.

“Ba quân khí thế mạnh nuốt trôi trâu” có hai cách hiểu:

- Thứ nhất, có nghĩa ba quân khí mạnh nuốt trôi trâu.

- Thứ hai, ba quân khí thế hùng mạnh át sao Ngưu

Tựu chung lại, câu thơ nói về sức mạnh của quân đội nhà Trần về trí, lực. Điều đó được minh chứng bằng lịch sử:

   + Các vị tướng trí dũng song toàn: Trần Quốc Tuấn, Trần Nhật Duật, Trần Quang Khải, Phạm Ngũ Lão…

   + Khí thế thay đổi trời đất khi quân đội nhà Trần từng đánh bại Mông Nguyên và giặc phương Bắc…

"Nợ công danh" có thể hiểu theo hai nghĩa :

- Theo tinh thần Nho giáo, nam nhi phải lập công danh, đây là lý tưởng sống cao đẹp của nam nhi thời phong kiến, được xem đây như một món nợ với người nam nhi đối với trời đất

- Cách hiểu thứ hai, nợ công danh được hiểu chưa hoàn thành trách nhiệm với đất nước, dân tộc.

   + Trong hoàn cảnh lúc bấy giờ chí làm trai phải chống giặc

→ Nợ công danh hay chí làm trai chính là việc ý thức trách nhiệm với dân, với nước của Phạm Ngũ Lão là quan niệm cao đẹp, có nghĩa tích cực với mọi người.

Bài tập 4: Ý nghĩa của “nỗi thẹn” trong câu thơ cuối “Luống thẹn tai nghe chuyện Vũ hầu”

Từ " thẹn" có thể hiểu là vì tài mọn hạn chế nên  chưa bằng Vũ Hầu ,chưa trả xong nợ nước, bên cạnh đó chính là khát vọng được dùng tài năng của mình phụng sự nhà cho nhà Trần đến hết đời. Chính vì thế tác giả thấy hổ thẹn xấu hổ với bản thân mình.Từ đó ta thấy được vẻ đẹp tâm hồn, nhân cách, lí tưởng, khát vọng của tác giả - con người thời Trần.

Qua bài thơ ta thấy được vẻ đẹp của trang nam nhi thời Trần:

   + Con người dũng mãnh, hùng mạnh với tầm vóc vũ trụ

   + Con người luôn hết mình với lý tưởng và tự do dân tộc

   + Mỗi cá nhân đều ý thức tạo nên sức mạnh tập thể, hết mình cống hiến

→ Sức mạnh thời Trần chính là sự tổng hợp giữa sức mạnh trí và lực, giữa sức mạnh cá nhân và tập thể để tạo ra một thời đại hùng mạnh, nổi tiếng cho đến hôm nay.

- Thế hệ trẻ ngày nay cần học tư tưởng, cách sống và cống hiến của ntiền nhân,theo đuổi những lí tưởng sống cao đẹp.

Bố cục : Gồm 2 phần

- 2 câu đầu:Khí thế của quân đội nhà Trần

-2 câu sau: Nỗi lòng của nhà thơ

Tỏ lòng là bài thơ thuật thể thơ Đường luật ngắn ngọn, chỉ với 4 câu ,mỗi câu 7 chữ nhưng nhà thơ đã khắc họa toàn bộ vẻ đẹp cuả con người mang sức mạnh và lý tưởng cao cả thể hiện cho khí thế hào hùng của một thời đại.

- So sánh câu thơ đầu trong nguyên tác chữ Hán với câu thơ dịch, ta thấy hai từ “múa giáo” chư­a thể hiện đư­ợc hết ý nghĩa của hai từ “hoành sóc”.

+ “Hoành sóc” là tư thế cầm ngang ngọn giáo mà trấn giữ non sông, gợi ra được hình ảnh người lính thời Trần trong tư thế hiên ngang , cầm ngọn giáo ngang hông. Từ ý nghĩa lẫn âm hư­ởng, từ “hoành sóc” đều tạo ra cảm giác kỳ vĩ và lớn lao hơn từ "múa giáo"

- Trong câu thơ đầu, con người xuất hiện trong bối cảnh và không gian rộng lớn, và chính vẻ đẹp của con người cũng mang tầm vóc là một con người vũ trụ, núi sông. Không gian mở theo chiều rộng và cả chiều cao khiến nó trở thành một không gian đa chiều, ta có chiều rộng của núi ":Giang sơn: và chiều cao của sao Ngưu thăm thẳm. Thời gian không phải đo bằng ngày bằng tháng mà đo bằng năm , không phải mới một năm mà đã mấy năm rồi (cáp kỉ thu). Con ngư­ời cầm cây trường giáo (cũng đo bằng chiều ngang của non sông), lại đư­ợc đặt trong một không gian, thời gian như­ thế thì thật là kỳ vĩ. Con ng­ười hiên ngang ấy mang tầm vóc của con ng­ười vũ trụ, non sông.

Câu thơ thứ hai

"Tam quân tì hổ khí thôn ngưu" được hiểu theo hai tầng nghĩa :

- Thứ nhất, ta có thể hiểu là “ba quân khí mạnh nuốt trôi trâu”. Nghĩa là quân đội nhà trần hừng hực khí thế đến nổi có thể nuốt được cả trâu - một con vật đại diện cho sức manh.

- Nhưng cũng có thể giải thích theo cách khác, với cách hiểu là: Ba quân hùng mạnh khí thế át sao Ngưu.

Có thể nói quân đội nhà Trần mạnh cả về trí và lực, không những nó có được đầy đủ binh hùng tướng mạnh mà còn có những vị đại tướng quân trí dũng song toàn (như: Trần Quốc Tuấn, Trần Quang Khải, Phạm Ngũ Lão, Trần Nhật Duật…).

Nợ công danh mà tác giả nói đến trong bài thơ có thể hiểu theo hai nghĩa:

- "Nợ" công danh là chí làm trai theo tinh thần Nho giáo: lập công, lập danh. Quan niệm lập công danh đã trở thành lý tưởng sống cao đẹp của trang nam nhi thời phong kiến. Lý tưởng này có tác dụng cổ vũ con người từ bỏ lối sống tầm thường, ích kỉ để sống có ý nghĩa với trời đất muôn đời. Công danh được xem là món nợ đời phải trả của kẻ làm trai.

- "Nợ" công danh là chưa hoàn thành nghĩa vụ với dân, với nước. Đặt trong hoàn cảnh xã hội lúc bấy giờ, chí làm trai là phải chống giặc ngoại xâm, cứu nước, cứu dân. Công danh sự nghiệp cá nhân, thống nhất với công danh, sự nghiệp chung của đất nước. Ước nguyện lập công danh của người anh hùng họ Phạm thể hiện ý thức, trách nhiệm với nhân dân, dân tộc.

=> Nợ công danh hay chí làm trai, hay ý thức trách nhiệm với dân, với nước của Phạm Ngũ Lão là một quan niệm sống cao đẹp, có ý nghĩa tích cực không chỉ đối với trang nam nhi thời phong kiến mà còn đối với cả con người ngày nay.

- Phạm Ngũ Lão “thẹn” vì chư­a có đ­ược tài năng m­ưu l­ược như­ Vũ Hầu Gia Cát Lư­ợng (Khổng Minh – đời Hán) để đem mưu lược ấy giúp dân cứu nước, ông thẹn vì trí lực của bản thân còn quá ít, quá khiêm tốn để có thể thực hiện nhiêm vụ khôi phục giang sơn, đất nước.

- Thẹn vì chưa có nhiều công lao lớn như Gia Cát Lượng.

Dù hiểu theo cách nào thì nỗi thẹn cũng làm ngời sáng nhân cách của Phạm Ngũ Lão. Nỗi thẹn ấy không làm con người trở nên nhỏ bé mà ngược lại nó càng thể hiện Phạm Ngũ Lão là một người có nhân cách cao đẹp. Nỗi thẹn ấy là nỗi thẹn vì một lí tưởng cao đẹp hướng về hạnh phúc và độc lập chung của cả dân tộc. Qua đó ta thấy được nỗi lòng yêu nước thương dân của tác giả. 

-Bài thơ "Tỏ lòng " đã khắc họa được vẻ đẹp hình thể và cả vẻ đẹp tâm hồn của người lính thời nhà . Hình ảnh con người được đặt ngang tầm vóc của vũ trũ, mang vẻ lẫm liệt, hào hùng. Bên cạnh đó học còn là những con người luôn sống hết mình vì lý tưởng chung, luôn muốn trả được "nợ công danh" với dân , với nước. Thế nên mỗi trang nam nhi thời ấy đều ý thức tạo nên sức mạnh tập thể, hết mình cống hiến. Đó cũng là lí do tạo nên một nhà Trần “bách chiến bách thắng” và hào khí Đông A mà sử sách mãi lưu danh.

- Thế hệ trẻ hôm nay học được ở bài thơ này một cách sống cống hiến của tiền nhân. Chúng ta học được cách nuôi dưỡng lí tưởng sống, những hoài bão của Phạm Ngũ Lão, một con người hết mình vì dân vì nước. Thế hệ trẻ ngày nay học được cách nuôi dưỡng đam mê, khát vọng cho thứ cao cả, đẹp đẽ.

Bố cục: 2 phần

• Phần 1. Hai câu đầu: Hình ảnh về khí thế hào hùng của quân đội nhà Trần trong trận chiến.
• Phần 2. Hai câu sau: Bày tỏ nỗi lòng và chí hướng của nhà thơ.

Bài thơ Tỏ lòng của Phạm Ngũ Lão miêu tả chân thực vẻ đẹp hào khí Đông A, được thể hiện tiêu biểu ở vẻ đẹp của con người và quân đội nhà Trần. Đồng thời, qua đó thể hiện tâm sự và lí tưởng sống cao đẹp của tác giả.