Soạn bài Một thời đại trong thi ca - Hoài Thanh

Trong bài viết, theo tác giả, cái khó trong việc tìm ra tinh thần thơ mới là:

- Nguyên nhân thứ nhất, thơ thời nào cũng có cái hay, cái dở, có bài mang ý nghĩa triết lí sâu sắc, kiệt xuất nhưng cũng có bài vô nghĩa, tầm thường, lố lăng. Bởi thế mà "Giá trong thư cũ chỉ có những trần ngôn sáo ngữ, những bài thơ chúc tụng, những bài thơ vịnh hết cái này- đến cái nọ, mà các nhà thơ mới lại chỉ làm những bài kiệt tác thì cũng tiện cho ta biết mấy". Theo ý của tác giả, chính vì sự xáo trộn ấy khiến cho việc tìm kiếm và dẫn chứng các bài thơ phù hợp để có thể hiểu rõ được "tinh thần thơ mới" lại trở nên khó khăn hơn.

- Nguyên nhân thứ hai khiến cho "tinh thần thơ mới" trở nên trừu tượng, khó nhận ra là do cái ranh giới mỏng manh giữa thơ cũ và thơ mới. Vì "Âu là ta đành phải nhận rằng trời đất không phủi dựng lên cùng một lần với thế hệ chúng ta. Hôm nay đã phôi thai từ hôm qua và trong cái mới vẫn còn rớt lại ít nhiều cái cũ. Các thời đại vẫn liên tiếp cùng nhau...". 

Từ những khó khăn nêu trên, tác giả đã nêu ra những cách nhận diện sau:

- "Khốn nỗi, cái tầm thường, cái lố lăng chẳng phải của riêng một thời nào và muốn hiểu tinh thần thơ cho đúng đắn, phải sánh bài hay với bài hay vậy."

"... muốn rõ đặc sắc mỗi thời phải nhìn vào đại thể"

Theo tác giả, điều "cốt lõi" làm nên cái "tinh thần thơ mới", điều mà những nhà văn đại diện cho thơ mới gửi gắm vào thi đàn văn học Việt Nam chính là sự nhận thức về "cái tôi". Tác giả đã giải thích:

- "Cứ đại thể thì tất cả tinh thần thời xưa - hay thơ cũ - và thời nay - hay thơ mới - có thể gồm lại trong hai chữ tôi và ta. Ngày trước là thời chữ ta, bây giờ là thời chữ tôi".

- Chữ "tôi" trước khi "tinh thần thơ mới" ra đời cũng đã manh nha tồn tại, thế nhưng nó luôn phải chịu nép mình đứng sau chữ "ta" - ý nói về cái chung của một cộng đồng: "Xã hội Việt Nam từ xưa không có cá nhân. Chỉ có đoàn thể: lớn thì quốc gia, nhỏ thì gia đình. Còn cá nhân, cái bản sắc của cá nhân chìm đắm trong gia đình, trong quốc gia như giọt nước trong biển cả.Cũng có những bậc kì tài xuất đầu lộ diện. Thảng hoặc họ cũng ghi hình ảnh họ trong thơ văn. Và thảng hoặc họ cũng dùng đến chữ "tôi" để nói chuyện với người khác. Song dầu táo bạo đến đâu họ cũng không một lần nào dám dùng chữ tôi để nói chuyện với mình, hay - thì cũng thế - với tất cá mọi người"... "Họ phải cầu cứu đoàn thể để trốn cô đơn. Chẳng trách gì tác phấm họ vừa ra đời, đoàn thể đã dành làm của chung, lắm khi cũng chẳng thèm ghi tên của họ".

- Chữ "tôi" trong thơ văn hiện đại lại mang một tư tưởng rất mới - tư tưởng cá nhân. Nó mang theo "một quan niệm chưa từng thấy ở xứ này: quan niệm cá nhân. Nó "xuất hiện giữa thi đàn Việt Nam, bao nhiêu con mắt nhìn nó một cách khó chịu. Nó cứ luôn luôn đi theo những chữ anh, chữ bác, chữ ông đã thấy chướng. Huống bây giờ nó đến một mình!"

Tác giả đã lý giải "chữ tôi với cái nghĩa tuyệt đối của nó" đến với thi đàn một cách bất ngờ, "Nhưng, ngày một ngày hai, nó mất dần cái vẻ bỡ ngỡ. Nó được vô số người quen. Người ta lại còn thấy nó đáng thương. Mà thật nó tội nghiệp quá!". Sở dĩ có điều lạ lẫm ấy là vì:

-"Cái tôi" bây giờ không còn cái cốt cách hiên ngang ngày trước như cái khí phách ngang tàng của Lý Bạch, cái tự trọng trước cơ hàn của Nguyễn Cống Trứ. "Cái tôi" ngày nay rên rỉ, khổ sở, thảm hại, phiêu lưu trong trường tình, thoát lên tiên, điên cuồng, đắm say, bơ vơ, ngẩn ngơ buồn, bàng hoàng mất lòng tin: "Đời chúng ta đã nằm trong vòng chữ "tôi". Mất bề rộng ta đi tìm bề sâu. Nhưng càng đi sâu càng lạnh. Ta thoát lên tiên cùng Thế Lữ, ta phiêu lưu trong trường tình cùng Lưu Trọng Lư, ta điên cuồng với Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, ta đắm say cùng Xuân Diệu. Nhưng động tiên đã khép, tình yêu không bền, điên cuồng rồi tỉnh, say đắm vẫn bơ vơ. Ta ngẩn ngơ buồn trở về hồn ta cùng Huy Cận. Cả trời thực, trời mộng vẫn nao nao theo hồn ta". "Thực chưa bao giờ thơ Việt Nam buồn và nhất là xôn xao như thế. Cùng lòng tự tôn, ta mất luôn cả cái bình yên thời trước".

- Nói chung thơ mới nói lên cái bi kịch về một tinh thần dễ khuất phục đang ngấm ngầm xâm nhập trong hồn người thanh niên thay cho chí khí hào hùng, tinh thần bất khuất trước đây : "Thời trước, dầu bị oan khuất như Cao Bá Nhạ, dầu bị khinh bỏ như cô phụ trên bến Tầm Dương, vẫn còn có thể nương tựa vào một cái gì không di dịch. Ngày nay lớp thành kiến phủ trên linh hồn đã tiêu tan cùng lớp hoa hoè phủ trên thi tứ. Phương Tây đã giao trả hồn ta lại cho ta. Nhưng ta bàng hoàrig vì nhìn vào đó ta thấy thiếu một điều, một điểu cần hơn trăm nghìn điều khác: một lòng tin đầy đủ"

-Khi đối diện với bi kịch cuộc đời , các thi sĩ lãng mạn cũng như "người thanh niên" bấy giờ đã giải tỏa bằng cách gửi gắm vào tiếng Việt: "Họ yêu vô cùng thứ tiếng trong mấy mươi thế kỷ đã chia sẻ vui buồn với cha ông".

- Họ thể hiện tình yêu quê hương bằng tình yêu dành cho tiếng Việt. Vì họ nghĩ: "Tiếng Việt là tấm lụa đã hứng vong hồn những thế hệ qua" và vì họ tin vào lời nói triết lý "Truyện Kiều còn, tiếng ta còn; tiếng ta còn, nước ta còn". Họ tin rằng tinh thần nòi giống cũng như các thể thơ xưa có biến thiên nhưng không sao tiêu diệt được, vì phải "tìm về dĩ vãng để vin vào những gì bất diệt đủ đảm bảo cho ngày mai".

- Thể hiện bằng giọng điệu tha thiết, với hi vọng thoát khỏi bi kịch thực tại của thi sĩ lãng mạn.

Nghệ thuật của bài tiểu luận thể hiện qua đoạn trích:

- Cách đặt vấn đề ngắn gọn, rành mạch

- Dẫn dắt vấn đề khoa học, khéo léo và dễ hiểu, có sự liền mạch và lô-gic trong việc xây dựng hệ thống luận điểm

- Câu văn nghị luận giàu chất thơ, có sức gợi cảm xúc, gây hứng thú cho người đọc

- Nghệ thuật lý luận chặt chẽ, thấu đáo khoa học

Khi phân tích đặc điểm thơ mới, tác giả luôn đặt “cái tôi” vào mối quan hệ đa chiều với “cái ta” để tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt: 

+ Khi tìm những điểm mới lạ xuất hiện thơ mới tác giả nhìn vẫn đề trong mối quan hệ với thời đại, với tâm lí người thi nhân đương thời thấu đáo, sâu sắc

+ Lý luận được xây dựng trong mối quan hệ chặt chẽ giữa những nhận định, luận điểm có tính khái quát những ví dụ cụ thể, đa dạng, giàu sức thuyết phục

+ Có cái nhìn trực quan, tường tận về “cái tôi”, “cái ta” có sự so sánh giữa các câu thơ và nhà thơ cũ, mới trong diễn biến lịch sử

Trong bài viết, theo tác giả, cái khó trong việc tìm ra tinh thần thơ mới là:

_ Không thể căn cứ vào những bài thơ dở để tìm kiếm tinh thần thơ mới vì thời đại nào cũng có cái hay, cái dở riêng.

_ Cái hay và cái dở trong thơ của mỗi thời đại có tác động, ảnh hưởng lẫn nhau.

Từ những khó khăn nêu trên, tác giả đã nêu ra những cách nhận diện sau

_Phải lựa chọn bài thơ phù hợp trong mỗi thời kì để so sánh với nhau, phải sánh bài hay với bài hay.

_ Cần có cái nhìn vào tổng thể tiến trình văn học để nhận ra sự đặc sắc của mỗi thời

Điều cốt lõi mà thơ mới đưa đến cho thi đàn Việt Nam bấy giờ là :

 + Quan niệm về "cái tôi" cá nhân 

 + Thông qua "cái tôi" chỉ ra những bi kịch tồn đọng trong tinh thần của tầng lớp thanh niên thời bấy giờ

“Cái tôi” đem đến cho tâm hồn thi sĩ nỗi buồn chơi vơi, để loại những khoảng trống .Nói cách khác, họ là những nhà thơ mới đang sống trong cuộc đời tù túng chờ đợi đất nước được giải phóng.

- Tương phản giữa khát vọng thoát thân và thực tế tù túng, bế tắc để thấy bi kịch của thi sĩ lãng mạn

- Thoát lên trên- đồng tiền đã khép

- Phiêu lưu trong trường tình, tình yêu không bền

- Điên cuồng – Điên cuồng rồi tỉnh

- Đắm say- Say đắm vẫn bơ vơ

Các nhà thơ bấy giờ giải tỏa bi kịch đời mình bằng cách:

- Đưa bi kịch ấy vào trong tiếng Việt

- Dồn tình yêu quê hương trong tình yêu tiếng Việt, dựa vào tinh thần nòi giống và tìm về dĩ vãng để được an ủi tinh thần

- Giọng điệu thiết tha, hi vọng thoát khỏi bi kịch của thi sĩ lãng mạn

Nghệ thuật của bài tiểu luận thể hiện qua đoạn trích : 

- Đặt vấn đề rõ ràng, ngắn gọn

- Dẫn dắt vấn đề khoa học, khéo léo và dễ hiểu, đảm bảo tính trật tự trong hệ thống luận điểm

- Câu văn nghị luận giàu chất thơ, có sức gợi cảm , thu hút người đọc

- Nghệ thuật lí luận chặt chẽ, thấu đáo khoa học

Khi phân tích đặc điểm thơ mới, tác giả luôn phân tích “cái tôi” trong mối quan hệ đa chiều với “cái ta” để tìm ra điểm giống và khác nhau

 + Khi tìm điểm sáng tạo của thơ mới tác giả đặt vấn đề trong mối quan hệ với thời đại, với tâm lí người thi nhân đương thời thấu đáo, sâu sắc

   + Lí luận gắn bó chặt chẽ giữa những nhận định, luận điểm có tính khái quát những ví dụ cụ thể, đa dạng, giàu sức thuyết phục

+ Có cái nhìn thấu đáo về “cái tôi”, “cái ta” có sự so sánh giữa các câu thơ và nhà thơ cũ, mới trong diễn biến lịch sử

- Phần 1(từ đầu đến "đại thể"): đặt vấn đề về quan điểm "tinh thần thơ mới".

- Phần 2(tiếp theo đến "băn khoăn riêng"): so sánh và phân biệt thơ cũ và thơ mới; cảm xúc chủ đạo của thơ mới.

- Phần 3(còn lại): niềm tin, hi vọng vào sự phát triển của thơ mới.

Một thời đại trong thi ca là quan điểm của Hoài Thanh về "tinh thần thơ mới" trong ý nghĩa của văn chương và xã hội.
 

Trong bài viết, theo tác giả, cái khó trong việc tìm ra tinh thần thơ mới là:

Có hai nguyên nhân gây khó khăn trong việc tìm ra tinh thần thơ mới theo ý kiến của tác giả:

_Nguyên nhân thứ nhất, thời đại nào thì trong thơ văn nào cũng có cái hay, cái dở, cái ưu ,cái khuyết, có bài mang ý nghĩa triết lí sâu sắc, kiệt xuất nhưng cũng có bài vô nghĩa, tầm thường, lố lăng. Do vậy nên tác giả mới nhận xét rằng "Giá trong thư cũ chỉ có những trần ngôn sáo ngữ, những bài thơ chúc tụng, những bài thơ vịnh hết cái này- đến cái nọ, mà các nhà thơ mới lại chỉ làm những bài kiệt tác thì cũng tiện cho ta biết mấy". Theo ý của tác giả, chính vì sự xáo trộn ấy khiến cho việc tìm kiếm và dẫn chứng các bài thơ tương xứng với nhau để so sánh , nhằm có thể hiểu rõ được "tinh thần thơ mới" lại trở nên khó khăn hơn.

- Nguyên nhân thứ hai khiến cho khó tìm ra một  "tinh thần thơ mới" đúng đắn là do ranh giới mỏng manh giữa thơ cũ và thơ mới. Vì "Âu là ta đành phải nhận rằng trời đất không phủi dựng lên cùng một lần với thế hệ chúng ta. Hôm nay đã phôi thai từ hôm qua và trong cái mới vẫn còn rớt lại ít nhiều cái cũ. Các thời đại vẫn liên tiếp cùng nhau...".  Theo ý tác giả, thơ trong từng thời kì đều mang những đặc điểm riêng, chúng chịu ảnh hưởng từ những thời đại chính và cũng chính chúng tác động đến đặc điểm thơ ở thời kì sau. Thế nên ranh giới giữa thơ mới và thơ cũ như một sợi chỉ mong manh mà không ai cũng có thể nhận ra.

Từ những khó khăn nêu trên, tác giả đã nêu ra những cách nhận diện sau:

- Tác giả đã nhận định rõ ràng: "Khốn nỗi, cái tầm thường, cái lố lăng chẳng phải của riêng một thời nào và muốn hiểu tinh thần thơ cho đúng đắn, phải sánh bài hay với bài hay vậy." Thế nên cần phải có sự so sánh phù hợp giữa thơ của mỗi thời đại để có cái nhìn đúng đắn nhất. Nghĩa là ta cần phải lấy một bài thơ hay của thời đại này để đối sánh với bài thơ hay của thời đại kia rồi mới rút ra được đặc điểm thơ ở từng thời kì.

- Cách thứ hai, tác giả đã chỉ ra "... muốn rõ đặc sắc mỗi thời phải nhìn vào đại thể" . Bởi vì từng thời đại của thơ văn đều có sự ảnh hưởng , tác động nhất định lẫn nhau. Thế nên để tìm và hiểu đúng về "tinh thần thơ mới" đòi hỏi người đọc phải có cái nhìn sáng suốt, trực quan vào cả tổng thể, vào cả tiến trình phát triển của thơ để chỉ ra được đặc điểm của từng thời kì.

Theo tác giả, điều "cốt lõi" làm nên cái "tinh thần thơ mới", điều mà những nhà văn đại diện cho thơ mới gửi gắm vào thi đàn văn học Việt Nam chính là sự nhận thức về "cái tôi". Nhà phê bình đã nhận xét rằng:

- "Cứ đại thể thì tất cả tinh thần thời xưa - hay thơ cũ - và thời nay - hay thơ mới - có thể gồm lại trong hai chữ tôi và ta. Ngày trước là thời chữ ta, bây giờ là thời chữ tôi".

Nghĩa là chữ "tôi"- ý nói về cá nhân, trước kia - khi chưa có sự xuất hiện của phong trào thơ mới đã xuất hiện, tuy nhiên khi ấy, chữ "tôi" cá nhân vẫn phải chịu ẩn mình sau "ta" - ý nói về cái chung của một cộng đồng bởi lẽ : "Xã hội Việt Nam từ xưa không có cá nhân. Chỉ có đoàn thể: lớn thì quốc gia, nhỏ thì gia đình. Còn cá nhân, cái bản sắc của cá nhân chìm đắm trong gia đình, trong quốc gia như giọt nước trong biển cả.Cũng có những bậc kì tài xuất đầu lộ diện. Thảng hoặc họ cũng ghi hình ảnh họ trong thơ văn. Và thảng hoặc họ cũng dùng đến chữ "tôi" để nói chuyện với người khác. Song dầu táo bạo đến đâu họ cũng không một lần nào dám dùng chữ tôi để nói chuyện với mình, hay - thì cũng thế - với tất cá mọi người"... "Họ phải cầu cứu đoàn thể để trốn cô đơn. Chẳng trách gì tác phấm họ vừa ra đời, đoàn thể đã dành làm của chung, lắm khi cũng chẳng thèm ghi tên của họ".

- Chữ "tôi" trong thơ văn hiện đại lại mang một tư tưởng rất mới - tư tưởng cá nhân. Nghĩa là những nhà thơ trong phong trào thơ mới đã dám cất tiếng nói của chính bản thân mình về những điều cá nhân mà chính nhà thơ nhìn nhận được và trải qua trong cuộc sống. Nó mang theo "một quan niệm chưa từng thấy ở xứ này: quan niệm cá nhân. Nó "xuất hiện giữa thi đàn Việt Nam, bao nhiêu con mắt nhìn nó một cách khó chịu. Nó cứ luôn luôn đi theo những chữ anh, chữ bác, chữ ông đã thấy chướng. Huống bây giờ nó đến một mình!"

Tác giả đã lý giải "chữ tôi với cái nghĩa tuyệt đối của nó" đến với thi đàn một cách bất ngờ, "Nhưng, ngày một ngày hai, nó mất dần cái vẻ bỡ ngỡ. Nó được vô số người quen. Người ta lại còn thấy nó đáng thương. Mà thật nó tội nghiệp quá!". Sở dĩ có điều lạ lẫm ấy là vì:

- Tác giả đã chỉ ra "cái tôi" xuất hiện bây giờ vẫn chưa thực sự thoát ly khỏi "cái ta" chung của dân tộc, của đất nước. "Cái tôi" trong thời đại này dù tự do nhưng cũng cô độc vô cùng trước tình cảnh của đất nước. "Cái tôi" bây giờ không còn cái cốt cách hiên ngang ngày trước như cái khí phách ngang tàng của Lý Bạch, cái tự trọng trước cơ hàn của Nguyễn Cống Trứ. "Cái tôi" ngày nay rên rỉ, khổ sở, thảm hại, phiêu lưu trong trường tình, thoát lên tiên, điên cuồng, đắm say, bơ vơ, ngẩn ngơ buồn, bàng hoàng mất lòng tin: "Đời chúng ta đã nằm trong vòng chữ "tôi". Mất bề rộng ta đi tìm bề sâu. Nhưng càng đi sâu càng lạnh. Ta thoát lên tiên cùng Thế Lữ, ta phiêu lưu trong trường tình cùng Lưu Trọng Lư, ta điên cuồng với Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, ta đắm say cùng Xuân Diệu. Nhưng động tiên đã khép, tình yêu không bền, điên cuồng rồi tỉnh, say đắm vẫn bơ vơ. Ta ngẩn ngơ buồn trở về hồn ta cùng Huy Cận. Cả trời thực, trời mộng vẫn nao nao theo hồn ta". "Thực chưa bao giờ thơ Việt Nam buồn và nhất là xôn xao như thế. Cùng lòng tự tôn, ta mất luôn cả cái bình yên thời trước".

- Nói chung thơ mới nói lên cái bi kịch về một tinh thần dễ khuất phục đang ngấm ngầm xâm nhập trong hồn người thanh niên thay cho chí khí hào hùng, tinh thần bất khuất trước đây. Những nhà thơ mới chưa nhìn thấy được tương lai của đất nước, họ đang cố gắng tìm kiếm một ngọn đèn le lói trong đêm tối cuộc đời, một thứ ánh sáng có thể làm thay đổi vận mệnh của đất nước mình  : "Thời trước, dầu bị oan khuất như Cao Bá Nhạ, dầu bị khinh bỏ như cô phụ trên bến Tầm Dương, vẫn còn có thể nương tựa vào một cái gì không di dịch. Ngày nay lớp thành kiến phủ trên linh hồn đã tiêu tan cùng lớp hoa hoè phủ trên thi tứ. Phương Tây đã giao trả hồn ta lại cho ta. Nhưng ta bàng hoàrig vì nhìn vào đó ta thấy thiếu một điều, một điểu cần hơn trăm nghìn điều khác: một lòng tin đầy đủ"

- Khi đối mặt với những bi kịch của thực tại, thi sĩ cũng như "người thanh niên" bấy giờ đã đối mặt và giải quyết chúng bằng cách gửi cả vào tiếng Việt: "Họ yêu vô cùng thứ tiếng trong mấy mươi thế kỷ đã chia sẻ vui buồn với cha ông."

- Họ dồn tất cả tình yêu quê hương của mình vào trong tình yêu tiếng Việt". Vì họ nghĩ: "Tiếng Việt là tấm lụa đã hứng vong hồn những thế hệ qua" và vì họ tin vào lời nói triết lý "Truyện Kiều còn, tiếng ta còn; tiếng ta còn, nước ta còn". Họ tin rằng tinh thần nòi giống cũng như các thể thơ xưa có biến thiên nhưng không sao tiêu diệt được, vì phải "tìm về dĩ vãng để vin vào những gì bất diệt đủ đảm bảo cho ngày mai". Nghĩa là tình yêu quê hương luôn là đề tài bất tận và thiêng liêng đối với mọi nhà thơ qua các thời kì và tiếng Việt chính là thứ gìn giữ, truyền tải và tiếp nối tinh thần yêu nước ấy.

- Sử dụng giọng điệu tha thiết, da diết, người thi sĩ hi vọng thoát khỏi bi kịch bi kịch của thực tại để đến với ngày mai tươi sáng.

Nghệ thuật của bài tiểu luận thể hiện qua đoạn trích:

- Cách đặt vấn đề ngắn gọn, rành mạch

- Dẫn dắt vấn đề khoa học, khéo léo và dễ hiểu, có sự liền mạch và lô-gic trong việc xây dựng hệ thống luận điểm

- Câu văn nghị luận giàu chất thơ, có sức gợi cảm xúc, tạo cảm hứng cho người đọc

- Nghệ thuật lý luận chặt chẽ, thấu đáo khoa học với những dẫn chứng cụ thể.

Khi phân tích đặc điểm thơ mới, tác giả luôn đặt “cái tôi” vào mối quan hệ đa chiều với “cái ta” để tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt: 

+ Khi tìm những điểm mới lạ xuất hiện thơ mới tác giả nhìn vấn đề đề trong mối quan hệ với thời đại, với tâm lí người thi nhân đương thời thấu đáo, sâu sắc

+ Lý luận được xây dựng trong mối quan hệ chặt chẽ giữa những nhận định, luận điểm có tính khái quát những ví dụ cụ thể, đa dạng, giàu sức thuyết phục

+ Có cái nhìn trực quan, tường tận về “cái tôi”, “cái ta” có sự so sánh giữa các câu thơ và nhà thơ cũ, mới trong diễn biến lịch sử

- Phần 1(từ đầu đến "đại thể"): đặt vấn đề về khái niệm " tinh thần thơ mới".

- Phần 2(tiếp theo đến "băn khoăn riêng"): phân tích sự khác biệt giữa thơ cũ và thơ mới; tinh thần,cảm xúcchủ đạo của thơ mới.

- Phần 3(còn lại): niềm tin, hi vọng vào sự phát triển của thơ mới trong thời kì đổi mưới của đất nước

Bằng cách đưa ra những luận điểm chặt chẽ và luận cứ xác thực, đầy tính thuyết phục, Hoài Thanh đã thể hiện rõ quan điểm của mình về "tinh thần thơ mới" trong tác phẩm Một thời đại trong thi ca thông qua đó cho ta thấy được ý nghĩa, giá trị của nó trong tiến trình phát triển của văn chương và xã hội Việt Nam