Soạn bài Đêm nay Bác không ngủ

- Yếu tố tự sự trong văn bản:

+ Kể lại một đêm không ngủ của Bác, những hành động yêu thương của bác cho các chiến sĩ.

+ Kể lại cuộc trò chuyện của Bác và anh đội viên.

- Yếu tố miêu tả trong văn bản: “trời khuya”, “Bác trầm ngâm”, “mưa lâm thâm”, “người Cha mái tóc bạc”,…

- Tác dụng của những yếu tố tự sự miêu tả trong bài thơ Đêm nay Bác không ngủ để tái hiện lại hìnhtượng Bác Hồ hiện ra một cách tự nhiên, có tính khẳng định lại được đặt trong mối quan hệ gần gũi, ấm áp với người chiến sĩ. Qua đó, người chiến sĩ hiểu thêm tấm lòng nhân ái bao la của Bác.

- Một số đặc sắc về nghệ thuật:

+ Thể thơ 5 chữ, gần gũi với dân ca, tạo nên sắc thái

+ Hình ảnh gần gũi, quen thuộc

+ Giọng điệu thành kính, thiết tha

- Ý nghĩa và nhận thức: Văn bản tái hiện lại tình yêu thương, sự quan tâm của Bác Hồ dành cho các chiến sĩ bộ đội. Qua đó, em càng thêm yêu, thêm kính trọng và ngưỡng mộ vị cha già kính yêu của dân tộc.

- Minh Huệ tên khai sinh làNguyễn Đức Thái, sinh ngày3 tháng 10năm1927, quê tại Bến Thủy, nay thuộc phường Quang Trung, thành phốVinh, tỉnhNghệ An.

- Ông hoạt động choViệt Minhtừ tháng 5 năm 1945 và tham gia giành chính quyền ởNghệ AntrongCách mạng tháng 8năm 1945. Khi quân Pháp nổ súng tái chiếm Đông Dương, ông hoạt động tuyên truyền, văn nghệ tuyên huấn, báo chí ở Nghệ An, khu ủy khu Bốn và một số nơi. Ông bắt đầu viết năm 1951, khi mới 24 tuổi. Ông từng là Hội trưởng Hội sáng tác Văn nghệ liên khu IV, Trưởng ban thơ, lý luận, phê bình; Văn học dịch Nhà xuất bản văn học, Ủy viên Ủy ban hành chính kiêm Trưởng ty Văn hóa Nghệ An.

- Sau khi chính phủViệt Nam Dân chủ Cộng hòakiểm soát hoàn toàn miền Bắc, ông tiếp tục đi học và tốt nghiệp đại học Văn, được kết nạp làm Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam (1957), Chủ tịch Hội văn nghệ Nghệ Tĩnh, Ủy viên Ủy ban Trung ương Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật Việt Nam (1984-1991).

- Đêm nay Bác không ngủ(1951). Bài thơ đêm nay Bác không ngủ là bài thơ nổi tiếng nhất củaông. Bài thơ dựa trên sự kiện: trong chiến dịch Biên giới cuối năm 1950, Bác Hồ trực tiếp ra mặt trận theo dõi và chỉ huy cuộc chiến đấu của bộ đội và nhân dân ta.

- Dòng thơ số 11 nổi bật với biện pháp tu từ ẩn dụ: Người cha mái tóc bạc. Tác giả lấy hình ảnh người cha để nói về Bác Hồ, đó là phép ẩn dụ phẩm chất.

- Tác dụng: gợi nhiều liên tưởng cho người đọc về tình thương yêu của Bác Hồ với chiến sĩ trên một đêm rừng ở chiến khu Việt Bắc. Đó là sự quan tâm, chu đáo, gần gũi, thân thương như người cha với người con trong gia đình.

Các dấu gạch dầu dòng ở các dòng thơ số 23, 25:

- Bác ơi! Bác chưa ngủ?

Bác có lạnh lắm không?

- Chú cứ việc ngủ ngon

Ngày mai đi đánh giặc.

=> Tác dụng:

- Tạo nên đoạn hội thoại giữa Bác Hồ và anh đội viên, qua đó nhấn mạnh tình cảm của Bác Hồ đối với các bộ đội ta và sự hi sinh bao la mà Bác dành cho mọi người.

- Bên cạnh đó cũng tạo nên yếu tố tự sự khiến cho bài thơ trở nên hấp dẫn, một bài thơ nhưng các sự việc lại diễn ra như một câu chuyện đang được kể lại.

Trong câuBác vẫn ngồi đinh ninh/ chòm râu im phăng phắccó hai từ láyđinh ninh, phăng phắc. Hai từ láy này có vai trò lớn trong việc miêu tả chân dung Bác: khắc hoạ được cụ thể, rõ ràng tư thế, dáng vẻ và tâm tư của Bác trong đêm không ngủ. Qua hai từ láy có thể thấy được lí do Bác không ngủ vì đang tập trung suy nghĩ về một vấn đề lớn lao.

Khổ thơ này thể hiện tâm trạng của Bác Hồ: đó là tâm trạng yêu thương, lo lắng của Bác đối với các anh chiến sĩ đang chiến đấu vì quê hương.

Cách gieo vần của của hai khổ thơ cuối: chữ cuối dòng 2 vần với chữa cuối dòng 3 (hồng - mông), khổ cuối đặc biệt hơn: chữ cuối dòng 3 vần với chữ cuối dòng 4 (tình - Minh)

- Chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với các chiến sĩ và dân công:

+ Bác nhón chân nhẹ nhàng đi dém chăn cho từng người:

"Rồi bác đi dém chăn

Từng người từng người một

Sợ cháu mình giật thột

Bác nhón chân nhẹ nhàng."

+ Bác nóng ruột thương đoàn dân công đang vất vả trên các nẻo đường:

"Bác thương đoàn dân công"

"Càng thương càng nóng ruột

Mong trời sáng mau mau"

- Em thích nhất hình ảnh bác nhón chân, nhẹ nhàng đi đắp chăn cho từng người giống như hình ảnh người cha quan tâm đến những người con của mình.

- Tìm các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ:

+ Lo lắng cho Bác:

"Không biết nói gì hơn

Anh nằm lo Bác ốm”

+ Quan tâm, muốn Bác nghỉ ngơi:

"Anh hoảng hốt giật mình"

"Anh vội vàng nằng nặc"

+ Yêu quý, ngưỡng mộ Bác:

"Lòng vui sướng mênh mông

Anh thức luôn cùng Bác"

- Em thích nhất chi tiết: "Không biết nói gì hơn/Anh nằm lo Bác ốm/Lòng anh cứ bề bộn", chi tiết này thể hiện tình cảm mà anh đội viên dành cho Bác giống như tình cảm của một người con dành cho cha của mình.

- Câu thơ được nhắc lại 3 lần trong bài thơ.

- Việc nhắc lại câu "Đêm nay Bác không ngủ" muốn nói lên tình cảm của Bác qua mỗi khổ thơ. Câu thơ ấy thể hiện Bác là một con người yêu thương dân, lo lắng cho dân. Một lòng muốn bảo vệ nước. Bác thương các chiến sĩ, vì muốn trận đấu ngày mai giành thắng lợi, Bác ân cần chăm sóc họ. Tình thương bao la rộng lớn như biển cả. "Đêm nay Bác không ngủ". Nhà thơ muốn mọi người hiểuvề tấm lòng bao la cũng như tính cách của Bác.

- Ví dụ cho yếu tố miêu tả:

+ "Vẻ mặt Bác trầm ngâm

Ngoài trời mưa lâm thâm

Mái lều tranh xơ xác"

+ "Bác nhón chân nhẹ nhàng"

+ "Bóng bác cao lồng lộng

Ấm hơn ngọn lửa hồng"

- Tác dụng: nhấn mạnh những gian khó nơi chiến khu, qua đó làm nổi bật hình ảnh vĩ đại của vị cha già kính yêu và toát lên tình yêu thương bao la của Người dành cho chiến sĩ. Nhờ các yếu tố miêu tả này mà văn bản giàu hình tượng, đặc sắc và hình ảnh Bác Hồ hiện lên vĩ đại hơn.

- Giống nhau: đều thể hiệntấm lòng yêu thương sâu sắc, rộng lớn của Bác với bộ đội và nhân dân, tình cảm yêu kính, cảm phục của người chiến sĩ đối với lãnh tụ.

- Khác nhau:

+ Hình thức: 1 bài là văn xuôi, 1 bài diễn đạt bằng thơ

+ Nội dung: Bài thơ là anh đội viên kể về một đêm Bác không ngủ ấy (góc nhìn của anh đội viên) còn bài văn trên theo ngôi kể thứ ba, chỉ là Minh Huệ nghe kể lại.

2. Đọc hiểu

I. Tìm hiểu bài thơ trước khi soạn Đêm nay Bác không ngủ sách Cánh Diều

1. Bố cục bài 

Gồm 2 phần:

- Phần 1 (9 khổ thơ đầu): kể về lần thức dậy thứ nhất của anh đội viên.

- Phần 2 (7 khổ còn lại): kể về lần thức dậy thứ ba của anh đội viên.

2. Tìm hiểu chung

2. 1. Tác giả

- Nhà thơ Minh Huệ tên khai sinh là Nguyễn Đức Thái, sinh tại thành phố Vinh, Nghệ An.

- Ông là một trong số các nhà thơ hiện đại của Việt Nam, bắt đầu sáng tác năm 24 tuổi, sớm tham gia cuộc Tổng khởi nghĩa năm 1945 và đã giữ nhiều vai trò quan trọng trong bộ máy chính quyền.

- Các tác phẩm tiêu biểu của Minh Huệ: Dòng máu Việt Hoa, Đêm nay Bác không ngủ, Đất chiến hào, Tiếng hát quê hương, Thưởng thức thơ viết về Bác Hồ,...

2.2. Tác phẩm

- Thể loại: Thơ

- Hoàn cảnh sáng tác: Trong một đêm mùa đông năm 1950, tác giả Minh Huệ được anh Chắt - cảnh vệ của đồng chí Nguyễn Chí Thanh kể cho nghe câu chuyện về Hồ Chủ Tịch đi chiến dịch. Tuy đã 60 tuổi nhưng Bác Hồ vẫn mặc quân phục, băng rừng vượt suối trực tiếp ra chiến trường chỉ huy chiến dịch, ở chung lán với bộ đội giữa rừng. Vào một đêm, có anh đội viên tỉnh giấc bỗng nhìn thấy một cụ già Nùng đang cho thêm củi vào bếp giữa lán, anh nhận ra đó chính là Bác Hồ. Anh sung sướng và khẽ hỏi Bác sao vẫn chưa ngủ, Bác chỉ mỉm cười hiền từ căn dặn anh cứ ngủ trước. Trước lời năn nỉ của anh, Bác vẫn ngồi đó bởi Bác lo lắng cho bộ đội và dân công trời mưa lạnh như vậy vẫn đang ngủ ngoài rừng. Từ câu chuyện được nghe kể đó, nhen nhóm trong đầu nhà thơ Minh Huệ ý thơ về bài Đêm nay Bác không ngủ.